هشدار جدی درباره سرنوشت منطقه حفاظت‌شده دنا

تهیه و تدوین: مسعود چرامین

مدرس دانشگاه ، عضو مرکز تحقیقات آب و محیط زیست و دانش آموخته علوم و مهندسی منابع آب

منطقه حفاظت‌شده دنا، به‌عنوان بخش مرکزی ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت‌شده در یونسکو، یکی از ارزشمندترین زیست‌بوم‌های کوهستانی ایران و خاورمیانه است. این پهنه با وسعت ۲۵۵ هزار هکتار در سه استان کشور گسترده شده و به‌دلیل تنوع کم‌نظیر گیاهی، جانوری، زمین‌شناسی و نقش راهبردی در منابع آب کشور، جایگاهی یگانه دارد. دنا شامل بیش از ۵۰ قله بالای ۴۰۰۰ متر است و سرچشمه رودخانه‌های مهمی همچون بشار، خرسان و بخشی از حوزه کارون به‌شمار می‌رود.

۱. اهمیت بوم‌شناختی و تهدید سدهای ماندگان و خرسان ۳

احداث سد ماندگان در شمال دنا و سد خرسان ۳ در جنوب آن، در تعارض کامل با اصول یونسکو و قوانین ملی حفاظت از مناطق چهارگانه است؛ چراکه در هیچ کشور جهان ساخت سد مخزنی در هسته یا حریم ذخیره‌گاه زیست‌کره مجاز نیست.

این پروژه‌ها با قرارگیری در زون‌های «هسته»، «حفاظتی» و «بینابینی» ذخیره‌گاه، خطراتی اساسی ایجاد می‌کنند:

• تخریب زیستگاه‌های کلیدی گونه‌های شاخص مانند پلنگ، بز و پازن، خرس قهوه‌ای، کبک دری و عقاب طلایی

• غرقاب‌شدن بخشی از جنگل‌های بلوط، بنه و زالزالک

• اختلال در پویایی اکوسیستم‌های مرتعی ارتفاعات ۲۵۰۰ تا ۴۲۰۰ متر

• تخریب مسیرهای مهاجرت و قلمروهای حیات‌وحش

دنا با ۸۶۰ گونه گیاهی (۲۰٪ اندمیک) و ده‌ها پستاندار، پرنده و خزنده شاخص، یک ذخیره ژنتیکی منحصربه‌فرد است که بر اساس موازین علمی، هر نوع اقدام سازه‌ای بزرگ ‌مقیاس در آن ممنوع است.

۲. اثرات اقلیمی و اکولوژیکی سدها

ایجاد مخزن‌های بزرگ در مجاورت دنا موجب تغییرات قطعی در ریزاقلیم منطقه خواهد شد:

• افزایش دمامنطقه: حدود ۲ تا ۳ درجه

• افزایش رطوبت نسبی: حدود ۲۰ درصد

• افزایش انحلال کارست‌های آهکی: تا حدود ۶۰٪

• تغییر الگوی بارش: کاهش بارش برف، افزایش بارش باران

• ایجاد پدیده فون (Foehn): وزش گرم‌بادهای مخرب در پشت کوه

• برهم‌خوردن چرخه آب کوهستانی: کاهش تغذیه چشمه‌ها و آبخوان‌هااین تغییرات، اقلیم «سرد و مرطوب» دنا را به «معتدل تا گرم‌مرطوب» تبدیل کرده و باعث ناپدیدشدن تدریجی گونه‌های وابسته به سرما، برف و ارتفاعات خواهد شد. میکرو اقلیم دنا از سرد مرطوب به معتدل و گرم مرطوب تبدیل خواهد شد و به علت صعود کوه نگاری و اوروگرافیک توده هوای مرطوب ایجاد شده به علت گرمای ایجاد شده ابر پدیدار می‌گردد و در ادامه به علت گرم شدن هوا کمتر و احتمال وقوع بارندگی کمتر خواهد شد و اگر هم بارشی صورت گیرد به صورت باران بوده و احتمال وقوع برف کاهش می‌یابد ، علاوه بر این پدیده گرمباد فون در پشت شیب مخزن ایجاد خواهد شد و تنوع زیست جانوری و گیاهی رشته کوه دنا در ارتفاعات ۱۵۰۰ تا ۴۲۰۰ متری را به شدت تخریب خواهد کرد.

اوروگرافیک: به پدیده صعود هوا بر اثر ناهمواری‌های زمین بالابری کوهساری یا صعود اوروگرافیک (orographic lifting)  می‌گویند. هنگامی که هوا به مانعی برخورد می‌کند در نزدیکی سطح زمین و سطوح فوقانی وادار به صعود می‌شود.

گرم‌باد، پدیده فون یا باد فون (به انگلیسی: Foehn Wind، به آلمانی: Föhn) گونه‌ای از بادی با دمای به‌نسبت گرم و خشک است که در سمت بادپناه کوهستان، از ارتفاعات بیشتر به نقاط پایین‌دست نزول می‌کند و در طی این نزول دمایش افزایش می‌یابد.

۳. ویژگی‌های اقلیمی و زمین‌شناسی

• بارش سالیانه: ۶۹۴ تا ۸۲۳ میلی‌متر

• دمای مطلق: ۱۸- تا ۳۹+ درجه سانتی‌گراد

• ارتفاع: ۱۳۵۸ تا ۴۴۱۳ متر

• اقلیم: سرد و نیمه‌مرطوب کوهستانی

• سنگ‌شناسی غالب: آهک‌های کارستی با حساسیت بالا نسبت به انحلال و ناپایداری

این شرایط سبب شده دنا به یکی از آب‌سازترین و حساس‌ترین اکوسیستم‌های ایران تبدیل شود.

منطقه حفاظت‌شده دنا یک سرمایه طبیعی ملی و جهانی و یک آزمایشگاه طبیعی بی‌بدیل برای علوم اکولوژی، زمین‌شناسی، آب‌شناسی و اقلیم است. ساخت سدهای بزرگ در قلب این ذخیره‌گاه:

• چشم‌انداز زیستی را غیرقابل بازگشت تخریب می‌کند،

• امنیت آب جنوب کشور را تهدید می‌کند،

• جایگاه بین‌المللی ایران در حفاظت از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره را مخدوش می‌سازد.

از راهکار علمی و سازگار با کنوانسیون‌های بین‌المللی، توقف کامل پروژه‌های سدسازی و حفظ مدیریت یکپارچه برای کل اکوسیستم دنا است.

منابع:

• گزارش‌های سازمان حفاظت محیط زیست و متخصصان و کارشناسان

• اسناد ثبت ذخیره‌گاه زیست‌کره دنا در یونسکو

• داده‌های اقلیمی و زمین‌شناسی استان‌های مربوط