از 15 سال پیش که تصمیم گرفتم هرسال تاسوعا و عاشورا در یکی از شهرستان‌ها باشم، امسال را به قصد شرکت در سنت‌های مردم خرم‌آباد راهی آن دیار شدم.

نام سه رسم را شنیده بودم که دوتای‌شان قابل توجه است. (یکی چهل منبران در تاسوعا، که بیشتر توسط زنان انجام می‌شود و دیگری خره‌مالی یا گِل‌اندود کردن که بیشتر متعلق به مردهاست).

چهل منبران

این سنت ظاهرا به یکی از محلات قدیمی خرم‌آباد اختصاص دارد، لذا برای شرکت در آن باید از هر جای شهر که باشی به آن محل(باغ دختران) بیایی. چنین است که صبح هنگام زنان و دختران با ظاهری پوشیده با چادر و برقع(روبنده)چهل عدد شمع به دست می‌گیرند و از اول محله درب هر خانه‌ای که اجاق مانند مخصوص روشن کردن شمع برپا شده، یک شمع روشن می‌کنند. در این مدت زمان و تا روشن کردن شمع آخر سکوت کامل می‌کنند، نوعی روزه سکوت. در کنار اجاق مخصوص شمع‌ها ظرفی قرار دارد که هر روشن کننده شمع نقل یا حبه قندی به داخل آن می‌اندازد، که گویا همان نقلی است که سال پیش برداشته به امید تبرک و برآورده شدن حاجت. در میان خانه‌هایی که میزبان می‌شوند، بعضی‌ها استقبال بیشتری می‌شود، که این به‌خاطر سابقه و باور به نیت پاک صاحب خانه است. سکوت به عنوان بکی از فضایل اخلاقی‌‌است که زمینه تفکر است، و بانوان گاه به‌خاطر رعایت نکردنش در مجالس مورد طعنه قرار می‌گیرند، اما اینجا واقعا سکوت حاکم است، به نحوی که بعضی بانوان برای حرف نزدن با هم چادرها را به‌هم می‌بندند تا حتی کلماتی مانند «بیا برویم» هم نگویند. این آیین صبح تاسوعا شروع و تا ظهر و گاهی عصر تاسوعا ادامه دارد.

آیین گِل‌اندود کردن

از شب عاشورا در محل تجمع هیات‌ها، حوضچه‌ای آماده می‌شود، کمی آن‌سوتر هم انبوهی هیزم روی هم قرار دارد. با طلوع آفتاب حوضچه را که از قبل خاک صاف شده نرم در آن ریخته شده به کمک گلاب‌های نذری تبدیل به گِل می‌کنند، کم‌کم عزاداران گرد آمده و به دو شکل بر خود گِل می‌مالند. چندنفر داخل حوضچه رفته و با دست گِل را به متقاضیان می‌مالند. اما بعضی ترجیح می‌دهند خود را به حوض انداخته و کاملا گِل‌اندود می‌شوند. در این زمان آتش بزرگی که آماده شده است، افراد کنار آن می‌ایستند تا خشک شوند. پس از جمع شدن عزاداران دسته‌ها به‌سوی محل خاص اجتماع عزاداران(دانشگاه، در اطراف قلعه فلک‌الافلاک)راهی می‌شوند. داشتن ظاهری خاکی و گِلی می‌تواند نوعی همدردی با خاندان امام حسین‌(ع) بعد از واقعه عاشورا محسوب شود. مراسم بزرگی که باحضور جمعیت بزرگی از عزاداران گِل‌اندود شده تماشایی است. اگر مثلا در یزد، اجتماع عزادران یکپارچه سیاه پوش هستند، اینجا جمعیت سیاهپوش گِل‌اندود، به رنگ خاک دیده می‌شوند، و البته بیشترمردان گِل‌مالی می‌کنند، و زنان معدودی گاهی فقط اندکی گل به لباس خود می‌زنند. ریشه تاریخی گِل‌اندود را بعضی افراد به پیش از اسلام می‌رسانند، ولی برخی سابقه‌ای صدساله برایش قایل هستند. اما بازدیدموزه مردم شناسی لرستان، واقع در قلعه الافلاک خرم آباد، که بخشی از آن به تنوع سنت‌های شیون عزیزان بین مردم روستا و شهر را نشان می‌دهد، این احتمال را قوی تر می‌کند که گِل‌مالی لرستان، ریشه‌ای کهن دارد. در ضمن آیین گِل‌مالی منحصر به خرم آباد نبوده و در شهرهایی مانند بیجار گروس در کردستان و چند نقطه دیگر هم رایج است. سنت‌های مردم ایران دیدنی ا‌ست، و این جداست از ماهیت آن، صحیح یا اشتباه بودنش، یا حتی خرافه بودنش. از نگاه توریسم اگر بنگریم، سیاحان به دنبال همین تفاوت‌هاست که بار سفر می‌بندند و به چهارگوشه دنیا سفر می‌کنند، پس واقعا قدرناشناسی است که خودمان ایران را که سرزمین گونه‌گونی‌هاست نگردیم و نبینیم.

-روزنامه همدلی - یکشنبه 25 مهر 95