1- پذیرش یا عدم پذیرش فکر دیگری گاه در نگرش و رفتار فردی است و گاه در نگرش و رفتار اجتماعی صورت می‌پذیرد. آن چه در رفتار فردی است بسته به این که فرد در چه سبک زندگی‌ای زیسته است و چه آموزش‌هایی در کودکی و در مدرسه و اجتماع فرا می‌گیرد بروز پیدا می‌کند. گاه هر کدام از این آموزش‌ها در دوره‌هایی از زندگی می‌تواند در تعارض با دیگر آموزه‌ها قرار گیرد. گاه بر خلاف تصور و انتظار موجود فرد نسبت به آموزش‌های رسمی راه دیگری را انتخاب خواهد کرد. گاه فرد حتی هم اگر نخواهد، پذیرش یا عدم پذیرش فکر و باور دیگران به مساله ذهنی و یا یک انتخاب در زندگی تبدیل می‌شود.

2- تجربه زندگی در جامعه ما به جز در دوره‌هایی کوتاه، بیشتر با همگونی و هم‌گرایی و رواداری و پذیرش فکر و باور دیگران، خواه دینی و خواه غیر دینی، همراه بوده است. بنابراین، اگر دخالت رسمی نگرش‌‌های یک‌سونگر یک ایدئولوژی تندروی مذهبی نبود، همین تندروی‌های مذهبی و نابردباری‌هایی که گاه شاهد آن بوده و یا هستیم در انزوا قرار داشت.

3- با وجود این که برآمدن زرتشت که مبانی فکری او یکی از تاثیرگذارترین آیین‌ها و دین‌های کهن بشری است و گفته می‌شود که اندیشه و آموزه‌ مبتنی بر رواداری او یعنی اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک بر آیین‌های مهم آشکار است، ریشه در سرزمین کهن ایران دارد، و از این نظر نمی‌توان با گونه‌ای تنگ‌نظری ایدئولوژیک با این موضوع برخورد کرد. «... ايمان نيک، انديشه نيک، گفتار نيک، رفتار نيک، کار نيک، کوشش نيک (براي دور ماندن از هر گونه بدي)، بينش نيک و مراقبت نيک (تمرکز فکر و انديشه در راه نيک). در کيش‌های ديگر هند و آريايي نيز همين آموزش‌ها ديده می‌شود. سه پايه بنيادين کيش زرتشت، که پيش از بودا زندگي می‌کرده، چکيده همان گفته‌های بالاست: گفتار نيک، رفتار نيک و پندار نيک...».[1] همین‌طور کوروش که شخصیتی برجسته در سپهر سیاسی، تاریخی ایران کهن است و رواداری دینی و سیاسی او حداقل در سنگ نبشه و استوانه حقوق بشری او سندی قابل اتکا و تامل در دنیای امروز است، باید از آن به عنوان سرمایه اجتماعی و فرهنگی نگاه کرد.

4- اگر از تجربه تاریخی رواداری دینی و سیاسی بگذریم و به تجربه زندگی در دوره دولت‌های پیشرفته امروزی نگاهی کنیم، هر چه این رواداری پررنگ‌تر بوده است، زیست انسانی هم تجربه بهتری از رواداری را در کنار توسعه و پیشرفت و رفاه به خود دیده است. حداقل دست‌آورد این تجربه زندگی رویگردانی از نفرت‌پراکنی مذهبی، قومی، نژادی و سیاسی است و همین‌طور پیش‌گیری از پیامدهای منفی در تغییر و تحولات حال و آینده است.

5- گرایش نسل امروز به معنویت در کنار دینداری کلاسیک و تاریخی رسمی، مرزهای دیگری را برای زیست انسانی نشان می‌دهد که نه تنها نمی‌توان نسبت به آن چشم‌پوشی کرد، بلکه کنش‌های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی آن‌ها با نگاه اصلاح‌گرایانه تایید رواداری و گشوده‌بینی در فکر و ذهن و باور موجود در جامعه است. بنابراین، گاه رفتار سیاسی و اجتماعی در فعالیت‌های مسالمت‌آمیز یا حتی انتخابات رسمی برخلاف انتظار گروه اقلیت حاکم است. در نتیجه در پیش گرفتن سیاست‌های مقابله‌جویانه و تلاش برای گسترش دلسردی و مهار کنش‌های اجتماعی مشارکت‌گرایانه و دموکراسی‌خواهانه رویکردی است که در مرکز توجه و تصمیم‌گیری نهادهای انتصابی در قدرت است.

6- مرزبندی دینی و نگاه پررنگ ایدئولوژیک نسبت به آن در کشوری که تنوع مذهبی، قومی و نژادی را به لحاظ عرفی و تاریخی پذیرفته است و حتی به طور رسمی در قانون اساسی پس از انقلاب به آن اشاره شده است، قابل قبول نیست. این نگرش همان‌گونه که اشاره شده در دل خود نفرت‌پراکنی مذهبی را به همراه دارد و می‌تواند ترویج چنین رویکردی را در پی داشته باشد، اگرچه کوشش همگانی باید بر این باشد که راه نفرت پراکنی مذهبی بسته بماند.

7. حال سپنتا نیکنام شهروند زرتشتی شهر یزد در ادامه رویکرد رسمی اقلیتی در حکومت که رواداری سیاسی را برای هم‌کیشان خود برنمی‌تابد، با نارواداری مذهبی، حق انتخاب او را هم نادیده می‌گیرد. اما به این پرسش باید پاسخ داده شود که در این صورت از انتخابات چه می‌ماند؟ در این مورد یک شهروند با وجود سخت‌گیری‌های انتخابات در کشور ما، که در جهان یکی از قوانین به شدت محدود کننده را داراست، با رای بالای مردم شهر یزد اتتخاب شده اما فقط به این علت که کیش و دینی متفاوت دارد، کوشش می‌شود که از راه‌یابی او به شورای شهر ممانعت ‌شود. اگر چه دین او هم ریشه در ایران کهن دارد و هم یکی از دین‌های رسمی پذیرفته شده در قانون اساسی است. اکنون پرسش دیگری هم هست، این فکر و راه گشوده شده توسط مردم آیا بسته می‌شود؟ باید امیدوار بود که راه شهروندان نیک‌اندیش و مداراجو و مسالمت‌گرای ایرانی برای زندگی و رفاه و پیشرفت و زیست انسانی همچنان باز بماند.

[1] . حاجی حیدری، ابوالحسن و حسین فرتومی، دانش، اندیشه و تمدن در گذر زمان، پیام امروز، ص 167